به گزارش خبرنگار «نبض انرژی» اگرچه ۲۹ اسفند، روز ملی شدن نفت ایران است، اما جریان ملی شدن نفت، از ماه‌ها پیش از آن آغاز شد و ۲۴ اسفند ۱۳۲۹، در مجلس شورای ملی به تصویب رسید تا مهمترین مناقشه دکتر محمد مصدق با دربار، به سود مصدق و نفت پایان یابد؛ هرچند به اعتقاد برخی صاحبنظران، علیرغم غرور ملی حاصل از ملی شدن نفت، عملا سود چندانی عاید صنعت نفتی که هنوز وابسته به بیگانگان بود، نشد.
پاییز و زمستان ۱۳۲۹ نهضت ملی شدن نفت ایران که پیش از آن صرفا در سخنان شخصیت‌های سیاسی مطرح بود، با دیدار آیت الله کاشانی و دکتر مصدق وارد فاز اجرایی شد. این دیدار در آبان ماه برگزار شد. همان زمان، رزم آرا در پاییز ۱۳۲۹ قرارداد الحاقی را به مجلس ارائه داد که توسط کمیسیون نفت مجلس رد شد و همین امر عامل رودررویی رزم آرا و حامیان ملی شدن نفت در مجلس شد. هماهنگی مصدق و کاشانی که پس از رد قرارداد الحاقی در مجلس شکل گرفت، مهمترین مقدمه پیروزی نهضت ملی شدن نفت بود، چراکه دو بازوی ملی و مذهبی را در کنار هم قرار داد تا اتحاد تاثیرگذار آنها زمینه ساز ملی شدن نفت شود.
روز ۱۹ آذر ۱۳۲۹ گزارش کمیسیون نفت به وسیله حسین مکی، مخبر کمیسیون در مجلس شورای ملی، قرائت شد و یک ماه بعد، در دی ماه، نمایندگان جبهه ملی در مجلس شورای ملی رسما طرح ملی شدن نفت را مطرح کردند. با طرح این موضوع در مجلس که سپهبد رزم آرا نخست وزیر وقت، در مقابل آن قرار داشت، بازو‌های دیگر حامی ملی شدن نفت، به حمایت از آن برخاستند. از یک سو به دعوت آیت الله کاشانی و جبهه ملی، تظاهرات گسترده‌ای برای حمایت از طرح ملی شدن نفت در تهران برگزار شد و سایر مراجع و روحانیون نیز از آیت الله کاشانی حمایت کردند و از سویی دیگر مطبوعات حامی ملی شدن نفت که در راس آن روزنامه باختر امروز به مدیریت دکتر حسین فاطمی قرار داشت، با تندترین مقالات، از ملی شدن نفت حمایت کرده و به روشنگری افکار عمومی پرداختند تا ملی شدن نفت به یک مطالبه ملی تبدیل شود. هرچند که در اواخر دی ماه، تعدادی از روزنامه نگاران منتقد از جمله فاطمی بازداشت شدند. بازداشت آنها، واکنش صریح آیت الله کاشانی را در پی داشت که ادامه مبارزه برای ملی شدن نفت را واجب اعلام کرد و به رزم آرا هشدار داد.
سرانجام در روز ۲۴ اسفند ۱۳۲۹ پس از سالها مبارزه، تغییر کابینه‌ها و بالاخره ترور رزم آرا نخست وزیر وقت، طرح مصدق و یارانش مبنی بر ملّی شدن نفت کشور به اتفاق آراء به تصویب مجلس شورای ملی رسید و انتشار خبر آن، زمینه ساز شادی ایرانیان شد. همان زمان بود که پس از تصویب طرح، مردم در مقابل مجلس شورای ملی از نمایندگان مجلس استقبال کردند. چهار روز بعد در روز ۲۹ اسفند، سنا نیز به رغم اعتراض شدید دولت انگلستان، طرح را تصویب کرد که همان روز به امضای شاه رسید و قانون شد. بعدا به پیشنهاد دکتر مصدق ۲۹ اسفند، روز ملّی و تعطیل عمومی اعلام شد. این رخداد از این جهت حایز اهمیت بود که از آغاز قرن بیستم، نفت ایران طبق قرارداد دارسی در انحصار انگلستان بود.
البته سرنوشت ملی شدن نفت، پایدار نبود و در آن سالها، نه نفت ایران عملا ملی شد و نه این قیام ملی، پایدار ماند. در واقع آنچه از ملی شدن نفت عاید ملت ایران شد، غرور ملی حاصل از آن رخداد شیرین و افتخارآمیز بود که در تاریخ معاصر ایران ماندگار شد.
در واقع ملی شدن نفت، اگرچه به عنوان مظهر غرور ملی، در خاطره جمعی ایرانیان ثبت شد و سرآغاز روند حاکمیت ایران بر نفت خود بود، اما صنعت نفت ایران همچنان وابسته به غرب ماند. در سال‌های منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی، با افزایش قیمت نفت، محمدرضا پهلوی با عدم تمدید قرارداد با کنسرسیوم، تلاش کرد گامی‌در جهت تقویت حاکمیت ملی ایران بر صنعت نفت بردارد که بسیاری معتقدند این نگرش او که همزمان با افزایش تولید نفت ایران و افزایش قیمت نفت صورت گرفت، در سقوط حکومت او بی تاثیر نبود. هرچند در آن زمان هم، همچنان صنعت نفت از نظر توسعه میادین و افزایش تولید، وابسته به غرب ماند.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، شرایط تحمیلی بر کشور از جمله جنگ تحمیلی هشت ساله و تحریم‌ها موجب شد کاهش وابستگی به غرب و استقلال صنعت نفت روند سریعتری به خود بگیرد. ایران در دهه ۱۹۷۰ میلادی تا حدودی و پس از پیروزی انقلاب نیز به طور کامل، حاکمیت خود بر نفت خود را تثبیت کرد و این همان چیزی بود که مصدق به دنبال آن بود. اما فراموش نکنیم روند توسعه صنعت نفت و افزایش تولید نفت و گاز و فرآورده‌های نفتی، بدون بهره گیری از سرمایه و تکنولوژی خارجی کامل نخواهد بود و استفاده از سرمایه و تکنولوژی خارجی، هم برای توانمندسازی صنعت نفت در داخل کشور و هم به منظور تسریع و تسهیل این روند توسعه‌ای بسیار حایز اهمیت است. کاری که کشور‌های حاشیه جنوبی خلیج فارس یا عراق و سالها پیش، مالزی و برزیل و … انجام دادند که حاصل آن توسعه شرکت‌های نفتی بزرگی همچون پتروناس و پتروبراس بود.
حمیدرضا شکوهی کارشناس صنعت نفت
