به گزارش خبرنگار «نبض انرژی» بنابر گزارش‌های مستند مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی از سال 1390 تا 1401 برای سامانه‌های نوین آبیاری چیزی بالغ بر 158 هزار میلیارد ریال هزینه شده که بخش عمده‌ای از این اعتبارات به توسعه سامانه‌های آبیاری تحت فشار اختصاص یافته است.
این اتفاق در حالی در طول یازده سال گذشته صورت پذیرفته است که بررسی‌ها نشان می‌دهد، توسعه آبیاری تحت فشار در کشور نه تنها به کاهش مصرف آب منجر نشده است، که با توسعه اراضی قابل کشت میزان مصرف آب را در بخش کشاورزی افزایش داده است.
با این وجود چند سالی است که بسیاری از متخصصان و مراکز علمی نسبت به کارکردهای مطلوب سامانه‌های نوین آبیاری به ویژه در بخش آبیاری تحت فشار، انتقادهای جدی وارد می‌کنند و در این رابطه دچار تردید شده‌اند.
بر اساس یکی از گزارش‌های مرکز مطالعات استراتژیک ریاست جمهوری، سرمایه‌گذاری‌های فعلی دولت در توسعه سامانه‌های آبیاری تحت فشار آن هم بدون اعمال موثر سیاست‌‌های بهینهسازی الگوی کشت و کاهش سطح زیر کشت، چشم انداز نگران‌کننده‌ای را در صرفه‌جویی واقعی مصرف آب و کاهش بحران فعلی منابع آب پیش روی کشور قرار داده است.
بر اساس این گزارش، نوعی تعارض بین اهداف سازمان ها و نهادهای مختلف دولتی در حوزه تأمین امنیت غذایی و تأمین امنیت آبی وجود دارد که نتیجه آن به افزایش بیلان منفی آب کشور در سال‌های گذشته منجر شده و این روند در آینده نیز استمرار خواهد داشت.
در واقع منتقدان و متخصصان منابع آب کشور بر این باورند که افزایش میزان مصرف آب کشاورزی با توسعه سیستم های نوین آبیاری، برداشت بی‌رویه از ذخایر آب زیرزمینی، توسعه سطح قابل کشت و تغییر الگو به سمت گیاهان با نیازهای آبی بالا (به خصوص باغی) وضعیت منابع آب کشور را در شرایط نگران‌کننده ای قرار داده است.
به عبارتی دیگر در حالی که هدف از اجرای سیستم‌های نوین آبیاری کاهش مصرف آب و ارتقای بهره‌وری آب بوده است، اما کشاورزان با کاهش میزان آب مصرفی، اقدام به توسعه سطح زیر کشت کرده‌اند و در نتیجه مصرف بی رویه آب ادامه یافته است! به عبارت دیگر شرایط به گونه‌ای رقم خورده است که به اعتقاد متخصصان بهره وری آب در واحد آب مصرفی کماکان ثابت باقی مانده است و در نتیجه عملاً نه تنها اتفاق مثبتی از این مسیر برای مدیریت مطلوب منابع آب رقم نخورده که شرایط کشور در این حوزه به سمت بدتر شدن میل پیدا کرده است.
مجموعه روندهایی که علاوه بر کاهش ذخایر آب زیرزمینی، همچنین به خشک شدن رودها و چشمه‌ها، تخریب محیط زیست و توسعه منابع ایجاد ریزگرد در کشور کمک کرده و به نظر می‌رسد استمرار این روند جز تشدید وضعیت مورد اشاره نتیجه مطلوب دیگری در پی نداشته باشد.
همچنین بر اساس گزارشی که به تازگی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در این باره منتشر کرده است، عواملی چون عدم اتخاذ ساز و کارهایی چون کنترل میزان تخصیص آب به کشاورزان از طریق کنتورهای هوشمند و نیز عدم برخورد قاطع با حفر چاه‌های غیرمجاز میان برداشت‌کنندگان آب زیرزمینی، نوعی رقابت را در این باره ایجاد کرده است و کشاورزان ترغیب می‌شوند میزان آب بیشتری را از منابع آب زیرزمینی عمیق تری برداشت کنند.
استمرار شرایط حاضر در حالیست که به نظر گروه علوم کشاورزی فرهنگستان علوم، به واسطه مصرف آب در بخش کشاورزی از منابع آب زیرزمینی هر سال علاوه بر تمامی آب‌هایی که وارد لایه‌های آبدار می‌شوند، حداقل بین هشت تا یازده میلیارد متر مکعب بیش از آن برداشت می‌شود و این شرایط می‌تواند خسارت‌های جبران ناپذیر اجتماعی را در پی داشته باشد.
مطالعات پژوهشگران در مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری همچنین نشان می‌دهد، توسعه آبیاری نوین و تحت فشار آن هم بدون وجود سهمیه‌های کنترل شده و مدیریت میزان برداشت از آب‌های زیرزمینی به وخیم شدن مشکل آبی در کشور منجر شده است، بنابراین ضرورت دارد متولیان امر نسبت به اصلاح وضع موجود اقدامات عاجلی را در پی بگیرند و از الگوهای موفقی که در سایر کشورهای جهان وجود دارد استفاده کنند.
تجربه موفق کشورهای پیشرفته در آبیاری تحت فشار چگونه رقم خورد؟
در حالی که در ایران بیش از 85 درصد هزینه توسعه سیستم‌های آبیاری نوین از طریق منابع دولتی تأمین می شود و در نهایت نیز به افزایش میزان برداشت آب ختم می شود، بررسی‌ها در مورد نحوه مدیریت سیستم‌های نوین آبیاری به ویژه آبیاری تحت فشار در کشور اسپانیا نشان می‌دهد دولت این کشور تنها 60 درصد از هزینه آبیاری تحت فشار را متقبل شده و آن را نیز منوط به اجرای دو شرط مهم از سوی کشاورزان کرده است، نخست کاهش 30 درصدی برداشت آب از منابع آب زیرزمینی و دوم نصب کنتورهای هوشمند روی چاه برای نظارت پذیر شدن میزان آب برداشتی.
وضعیتی که در مورد توسعه آبیاری تحت فشار در اسپانیا مورد اشاره قرار گرفت، در حالی است که در کشور ما نه تنها برای کشاورزان پیش شرط‌‌هایی چون کاهش میزان برداشت آب و نصب کنتور هوشمند اعمال نشده است، بلکه بخش قابل توجهی از هزینه توسعه آبیاری نوین از محل اعتبارات عمومی، سایر ردیف‌ها در قوانین بودجه سالیانه و صندوق توسعه ملی تأمین شده است.
مستند به موارد مذکور می‌توان اینگونه نتیجه گرفت که در کشور ایران توسعه بی‌ضابطه سیستم‌های نوین آبیاری آن هم با اعتبارات دولتی وضعیت نامطلوبی را در حوزه مدیریت منابع آب ایجاد کرده و با استمرار این روند نمی‌توان دورنمای روشنی را در این حوزه برای کشور متصور شد.
در واقع توسعه آبیاری نوین سبب توسعه سطح زیرکشت شده است و در نتیجه هر روز بر برداشت بی‌رویه آب، فرونشست زمین و تبعات و پیامدهایی که آثار آن را در محیط ریست می‌توان دید، افزوده است، بر هیمن اساس نیز مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارش خود برای تخصیص اعتبار سیستم‌های آبیاری تحت فشار با دیده تردید نگریسته است. حال باید دید اجرای این برنامه در سال جاری بار رویکردهای تازه‌ای همراه خواهد شد؟
