به گزارش«نبض انرژی»دولت‌ها برای کمک به تعیین منابع مهم آلاینده‌های هوا و برای هدفمند کردن اقدامات نظارتی از موجودی‌های انتشار استفاده می‌کنند.
“سیاهه انتشار” یکی از ورودی‌های اصلی برای مدل‌های ریاضی جهت تخمین و پیش‌بینی کیفیت هوا است.
اثرات بالقوه اقدامات نظارتی بر کیفیت هوا را می‌توان با اعمال کاهش انتشارهای برآورد شده بر روی داده‌های سیاهه انتشار در مدل‌های کیفیت هوا پیش‌بینی کرد. روند انتشار در طول زمان با بروزرسانی‌های دوره‌ای موجودی انتشار می‌تواند مشخص شود همچنین می‌توان از سیاهه انتشار برای افزایش آگاهی عمومی در مورد منابع آلودگی هوا استفاده کرد.
به بیان دیگر سیاهه انتشار شامل مجموعه‌ای از داده‌هاست که انتشار آلایندگی تولیدی از منابع گوناگون را به تفکیک مکانی و زمانی بیان می‌کند. هدف از توسعه سیاهه انتشار، کمی‌سازی مقادیر آلایندگی تولیدی از منابع مختلف، شناسایی و اهمیت‌سنجی و مقایسه منابع مختلف برای آلایندگی‌های گوناگون، مدل پراکنش آلودگی هوا و اثرسنجی سناریوهای مختلف کاهش آلودگی هوا است.
از اهم کاربرد و نتایج پروژه سیاهه انتشار می‌توان به مواردی از قبیل تدوین و اجرای سناریوهای مدیریتی، استفاده در برنامه‌های خرد و کلان کاهش تولید و انتشار آلاینده‌های هوا، بازنگری و به‌روز رسانی استانداردهای موجود، محاسبه عوارض آلودگی هوا، تعیین سقف مجاز انتشار آلاینده‌ها در هوای محیطی برای صنایع یا منابع مختلف (تعیین ظرفیت خودپالایی یا اکولوژیکی هوا) اشاره کرد.
شایان ذکر است تاکنون 3 سیاهه انتشار در سال های 1392 ، 1396 توسط شهرداری تهران و فقط برای شهر تهران و در سال 1400 برای 8 کلانشهر ایران برای نخستین بار و بنا به درخواست سازمان حفاظت محیط زیست انجام شده است.
بر اساس سیاهه انتشار سال 1396 منابع ثابت آلوده‌کننده هوا به این شرح برشمرده شده است: فرودگاه، جایگاه سوخت، راه آهن، پایانه های اتوبوس، خانگی-تجاری-اداری، نیروگاه و صنایع است. در سال گذشته (1400) سیاهه انتشار جدیدی رونمایی شد اما این سیاهه انتشار انتقادات زیادی به همراه داشت و به نظرم باید مجدداً مورد بررسی و تجدید نظر قرار گیرد زیرا مطابق تحقیقاتی که به تازگی (شهریورماه 1401) توسط مرکز پژوهش‌های مجلس با عنوان “اظهارنظر کارشناسی درباره فهرست انتشار آلاینده‌های هوای کلانشهرهای کشور” انجام داده است، نهاد پایشگر هوای پایتخت از ساده‌ترین مسیر که بیشترین خطا را دارد استفاده کرده است.
یافته‌های این مرکز نشان می‌دهد طی دو سال گذشته به دلیل تغییر سبک زندگی در تهران متأثر از کرونا و مازوت، سهم منابع انتشار گازها و ذرات آلاینده تغییر کرده اما در گزارش‌های آلودگی، همچنان «خودروها» کارگردان اصلی آلودگی معرفی می شوند.گزارش کارشناسی مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد بخشی از داده‌های مدون آلودگی هوای تهران به «کم‌نمایی» آلوده است و با این حال دست کم در تهران به عنوان سیاهه انتشار رسمی، مبنای تصمیم‌گیری در سال‌های اخیر قرار گرفته است.
به این ترتیب یک علت عدم موفقیت برنامه‌های اجرا شده در حوزه کاهش آلودگی هوا آشکار شد و آن فقدان دقت کافی در داده‌های مورد استناد تصمیم‌سازان مربوطه در زمینه میزان و منشأ آلاینده‌های هوا در پایتخت است؛ موضوعی که در مورد سایر کلان شهرها نیز می‌تواند مصداق داشته باشد اما با توجه به اینکه عمر سنجش و گردآوری داده‌های آماری آلودگی هوا در تهران به مراتب بیشتر از سایر شهرهاست، این موضوع دست کم در مورد پایتخت غیر قابل قبول است.
دی ماه 1400 سازمان حفاظت محیط زیست کشور پس از چند سال انتظار سرانجام سیاهه انتشار به روز شده مربوط به تهران و سایر کلان شهرها را منتشر کرد اما بررسی کارشناسان مرکز پژوهش‌ها نشان می‌دهد با وجود اهمیتی که یافتن منشأ انتشار آلاینده‌های مختلف برای سیاستگذاران و تصمیم‌سازان در سطوح کلان دارد، سیاهه‌ای که با مشارکت 11 دانشگاه برتر کشور و به سفارش سازمان حفاظت محیط زیست تولید شده، حاوی نتایجی است که نشان می‌دهد این پروژه «مطابق انتظار پیش‌نرفته» است.
اطلاعات این سیاهه بر مبنای داده‌های سال 96 تولید شده و این در حالی است که در فاصله سال‌های 96 تا 1400 به دلیل استفاده بیش از پیش از سوخت‌های مایع و حاوی گوگرد بالا در شرایط کمبود گاز و برق برای مصارف صنعتی و نیروگاهی و نیز شیوع کرونا که موجب تغییر در برنامه سفرهای روزمره شهروندان و شیفت مسافران حمل و نقل عمومی به خودروی شخصی شد، تغییرات زیادی در الگوی مصرف شهروندان و صنایع رخ داده که به طور مستقیم میزان انتشار آلاینده‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد و شکی نیست که سهم منابع ساکن و متحرک در تولید آلودگی کاملاً تغییر کرده است.
ایرادی دیگری که به روش علمی تدوین این سیاهه وارد شده این است که از ساده‌ترین روش ممکن برای برآورد حجم انتشار آلاینده‌ها از منابع مختلف استفاده شده است. در قالب این روش با حذف پیچیدگی‌های مؤثر بر تخمین انتشار آلاینده‌ها، عملاً دقت فدای سهولت شده است.
از دیگر نقدهای واردشده به این گزارش، اطلاعات ترافیکی استفاده شده است؛ ظاهراً اطلاعات ترافیکی برای ساعت اوج ترافیک صبحگاهی تنها برای یک روز کاری در آبان سال 96 بوده که مبنای محاسبات مربوط به تخمین سهم ترافیک در تولید آلودگی قرار گرفته است و تغیی، تعداد، نوع، سن و فرسودگی ناوگان طی این سال‌ها در نظر گرفته نشده است! بر اساس اخبار موجود پروژه مذکور قرار بر این بوده است که به لحاظ دقت در سه سطح تعریف شود اما سازمان حفاظت محیط زیست بنا به هر دلیل تنها اجرای سطح اول این پروژه را به نتیجه رساند و آنچه اکنون منتشر شده نتایج همان سطح اولیه است.
دکتر محسن ناصری مدیر پروژه تدوین سیاهه انتشار و عضو هیئت علمی دانشگاه تهران در این خصوص اظهار داشتند که به دنبال تغییر دولت و سپس تغییر مدیریت در معاونت محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست، عملاً اجرای فازهای دوم و سوم پروژه مذکور که دقت به مراتب بیشتری داشت، از دستور کار خارج شد. این در حالی است که در سطح دوم قرار بود سیاهه با استفاده از روش‌های منشأیابی تدوین شود و در سطح سوم نیز مدل سازی‌های دقیق‌تر عددی صورت گیرد اما در عمل تأمین مالی اجرای فازهای دوم و سوم صورت نگرفت و کار متوقف شد.
ما در کشور به شدت از ضعف آمار رنج می‌بریم یک بخش مهم از این ضعف مربوط به خودداری از انتشار عمومی داده‌های مربوط به کیفیت هوا به ویژه در صنایع است و بخش دیگر مقاومت برخی دستگاه‌ها نسبت به ارائه داده‌های موجود از وضعیت انتشار آلاینده‌های مربوط به منابع ساکن مستقر در اطراف شهرها بوده است.
نتیجتاً بخشی از داده‌های جمع‌آوری شده شفاف و در دسترس نبوده و به این ترتیب حتی از منابع آلاینده نقطه‌ای هم که مجهز به دستگاه‌های پایش هستند، جمع‌آوری داده دشوار است؛ ضمن اینکه این دستگاه‌ها باید به طور مرتب تنظیم و کالیبره شود تا داده‌های حاصل از آن‌ها قابلیت استناد داشته باشد.با توجه به محرمانگی برخی داده‌های مرتبط با آلودگی هوا، نمی‌توان از مراکز علمی انتظار داشت با دست خالی گزارش کامل تری از آنچه حاصل شده را تدوین کنند.
این گزارش از پیوست‌های کمی اجتماعی و اقتصادی نیز ناظر بر اثرات آلودگی بر سلامت و هزینه‌هایی که به اقتصاد کشور تحمیل می‌کند، برخوردار است و در مجموع سطح و عمق این گزارش پتانسیل استفاده توسط سیاستگذاران کلان برای برنامه‌ریزی‌های بزرگ مقیاس را دارد. در شهرهای معتبر دنیا هر سه تا پنج سال، مطالعات سیاهه به روز و نواقص مطالعات قبلی در گام‌های بعدی تکمیل می شود.
در نهایت باید گفت اگر گزارش منتشر شده توسط سازمان حفاظت محیط زیست، اولین مطالعه کشور در زمینه سیاهه انتشار آلاینده‌ها می‌بود، می‌شد با دیده اغماض بدان نگاه کرد و آن را سرآغازی برای یک پیشرفت بزرگ در نظر گرفت اما این گزارش، سومین گزارش سیاهه انتشار آلاینده‌های کلانشهر تهران است که همانند دو گزارش پیشین که توسط شرکت کنترل کیفیت هوای تهران منتشر شد و تاکنون صحت و سقم موارد ذکر شده در هیچکدام از این سیاهه‌های انتشار مورد بررسی قرار نگرفته است.
ذکر این نکته الزامی است، زمانی که در تمامی قسمت‌های یک پژوهش حساس و کاربردی از تخمین استفاده می‌کنیم، نمی‌توان انتظار خروجی مناسب و نتایج دقیق داشت. استفاده از تخمین نیز در شرایطی می‌تواند راهگشا باشد که بین محدوده مورد مطالعه و تخمین‌ها تناسب نسبی رعایت شود و متناسب با محدوده مورد مطالعه تدقیق شود.
الهه پهلوان؛ عضو بنیاد حفاظت از محیط زیست و حیات وحش ایران
