به گزارش خبرنگار «نبض انرژی» برای درک بهتر آنچه اتفاق افتاد شاید بهتر است کمی به عقب بازگردیم و به پرسش‌هایی پاسخ دهیم. پرسش‌هایی مانند این که برق چگونه تولید می‌شود؟ قبض برق در سبد هزینه خانوار در جایگاه چندم قرار دارد؟ الگوی مصرف برق چیست؟ بیشترین مصرف برق خانوار مربوط به کدام یک از وسایل برقی است؟ آیا برق یک انرژی پاک، ارزان و فراوان است؟ در اقتصاد صنعت برق کشور چه می‌گذرد؟ چرا مصرف برق در تابستان به یک باره افزایش پیدا می‌کند؟ اوج بار مصرف برق و دمای آسایش کدام است؟
شاید اغراق نباشد که بگوییم سطح آگاهی عموم جامعه از ابعاد و ماجرای «برق» بسیار اندک است، شاید اگر از مردم سؤال شود انرژی که خانه‌ها را روشن می‌کند، چرخ کار و فعالیت را به گردش درمی‌آورد و یک تنه جور کار کردن ده‌ها و صدها نفر را می‌کشد چگونه تولید می‌شود، کمتر پاسخ درستی شنیده شود.
ممکن است این سؤال مطرح شود که چه ضرورتی دارد مردم درباره این چیزها بدانند؟ موضوع از آنجایی اهمیت پیدا می‌کند که صنعت برق کشور به دلایل مختلف، از جمله فقدان فرهنگ صحیح مصرف با چالش‌های جدی مواجه است، چالش‌هایی که در تابستان 1400 به خوبی رخ نمود و تمامی بخش‌ها، از خانگی گرفته تا تولید، صنعت، کشاورزی، اداری و تجاری، معابر و امور خدماتی مهم و حیاتی چون بخش درمان را درگیر و بعضاً زمین‌گیر کرد و خسارات جدی بر جای گذاشت.
بنا بر آمارها مصرف انرژی در ایران چیزی معادل دو برابر مصرف جهانی است، مسئله‌ای که اگر یک دلیل آن ریشه در اقتصاد صنعت برق و انرژی کشور داشته باشد، بخش دیگر آن ریشه در ضعف فرهنگ عمومی و نحوه مصرف دارد.
بر همین اساس نیز جلب مشارکت مردم در مدیریت مصرف برق به عنوان یکی از اولویت‌های مدیریت ناترازی بزرگ تولید و تقاضای سال 1401 در دستور کار قرار گرفت، به گونه‌ای که علی‌اکبر محرابیان وزیر نیرو در پاسخ به پرسش مکرر خبرنگاران که آیا تابستان 1401 هم خاموشی داریم، پاسخ می‌داد: “اگر مردم همکاری کنند مشکل تأمین برق در حداقل خواهد بود”.
اما مشارکت مردم برای تابستان بدون خاموشی چگونه رقم خورد؟
چرخش سکان سیاستگذاری به سمت مدیریت مصرف
برق از جمله اقلام دارای یارانه هنگفت و پنهان در اقتصاد ایران است. در واقع هر کیلووات ساعت برق مصرفی که با میانگین قیمت 100 تومان در قبوض بخش خانگی تعرفه‌گذاری می‌شود، فاصله چشمگیری با قیمت تمام شده و واقعی آن برای دولت و صنعت برق دارد، به همین دلیل نیز عموماً در جامعه با باورهای اشتباه ارزان و فراوان پنداری این انرژی حیاتی مواجهیم.
بر همین اساس نیز دولت سیزدهم بازنگری در نحوه تعیین تعرفه برق را در دستور کار قرار داد تا با اجرایی شدن آئین‌نامه نحوه تعیین تعرفه برق، رویکردها به سمت مدیریت مصرف برق چرخشی جدی و اساسی داشته باشد، با تصویب آئین‌نامه هیئت‌وزیران در پنجم دی ماه 1400 کمتر از یک ماه تا زمان اجرای مصوبه دولت فرصت باقی بود، فرصتی که باید طی آن سیاست‌های تشویقی و همچنین بازدارنده مدیریت مصرف برای عموم جامعه رمزگشایی و تشریح می‌شد.
موضوع “الگوی مصرف برق” که برای عموم مردم چندان ملموس و آشنا نبود، باید به عنوان حد معقول و متعارف مصرف، ملکه اذهان می‌شد، چرا که این الگو حد متعارف مصرف خانوارهای ایرانی است، بنا بر این مصوبه مشترکانی که رفتار مصرفی خود را در چارچوب الگو تعریف می‌کردند، کماکان مشمول تعرفه‌های یارانه‌ای بودند و آن‌هایی که در این چارچوب مصرف خود را نسبت به دوره مشابه سال قبل مدیریت کرده و کاهش می‌دادند، مشمول دریافت پاداش هم می‌شدند، برای مشترکان تحت پوشش نهادهای حمایتی مانند کمیته امداد امام خمینی (ره) و بهزیستی به شرط مدیریت مصرف 50 درصدی، تعرفه کاملاً رایگان یا صفر در نظر گرفته شده بود.
در عین حال در نقطه مقابل، رویکردهای بازدارنده تعریف و پیش‌بینی‌شده بود، یعنی مشترکان پرمصرف خانگی که به‌رغم درصد و شمار کم بعضاً تا 10 درصد کل مصارف برق خانگی را به خود اختصاص می‌دادند، بابت مصارف مازاد بر الگوی مصرف خود یعنی 200 کیلووات ساعت در 8 ماه غیرگرم و 300 کیلووات ساعت در 4 ماه گرم سال، دیگر از مزایای تعرفه یارانه‌ای برخوردار نبوده و مشمول پرداخت تعرفه‌های غیریارانه‌ای و پلکانی می‌شدند، تعرفه‌هایی که با رشد هر چه بیشتر مصرف، تا دو و نیم برابر هزینه تمام شده برق هم افزایش می‌یافت.
اطلاع‌رسانی گسترده ابعاد و زوایای گوناگون آئین‌نامه تعیین تعرفه برق در کنار آگاهی بخشی درباره مقوله‌هایی چون الگوی مصرف، راهکارهای صرفه‌جویی و مدیریت مصرف برق، اقتصاد برق، توزیع نامتوازن یارانه‌ها در کشور، مشوق‌ها، تخفیف‌ها و البته تعرفه‌های پلکانی، نحوه مدیریت مصرف برق از طریق سامانه برق من و دیگر موضوعات و محورها نقش مهمی در تغییر رویکرد مشترکان برق ایفا کرد، به گونه‌ای که وزیر نیرو در اواسط خردادماه سال جاری از کاهش آمار مشترکان پرمصرف برق خبر داد.
فرهنگ‌سازی و اطلاع‌رسانی که از طریق رسانه‌های ارتباط جمعی مانند صداوسیما، خبرگزاری‌ها، رسانه‌های مکتوب، فضای مجازی و با تولید محتواهای چندرسانه‌ای صورت گرفت و نقش بسزایی در رشد اطلاع و آگاهی اقشار جامعه و تغییر رویکردها و رفتار مصرفی ایفا کرد.
عبور از بزرگترین چالش شبکه؛ اوج بارمصرف
عبور بدون خاموشی و مدیریت مصرف برق کشور در تابستان سال 1401 مسئله‌ای بود که وزارت نیرو با تدوین 100 برنامه عملیاتی به پیشواز آن رفت، بسته سیاستگذاری که 31 برنامه آن در بخش مدیریت مصرف و تقاضا تعریف می‌شد.
در عین حال اقدامات انجام شده و ظرفیت‌های آئین نامه اجرایی تعیین تعرفه مشترکان برق بار دیگر امکان جلب مشارکت عمومی را برای به سلامت گذشتن از اوج بار مصرف برق تابستان فراهم می‌آورد، آنهم در چهار ماه گرم سال، زمانی که سیستم‌های سرمایشی در سراسر کشور فعال شده، به یکباره 30 درصد بر حجم بار شبکه برق می‌افزوده می‌شد و تاب آوری شبکه را به چالش فرا می‌خواند.
بر این اساس وزیر نیرو آئین نامه «طرح ملی کاهش مصرف انرژی الکتریکی» که طی آن مشترکان برق به ازا مدیریت مصرف هر کیلووات ساعت برق، مشمول دریافت پاداشی معادل 5 برابر تعرفه پرداختی می‌شدند را ابلاغ کرد و بدین ترتیب پویشی ملی برای صرفه‌جویی برق کلید خورد، نتایج کار نیز با عبور از دوره اوج بار مصرف یعنی 15 تیر تا 15 مردادماه خود را نشان داد و 16 میلیون مشترک برق کشور یعنی بیش از نیمی از مشترکان برق خانگی مشمول دریافت پاداش صرفه‌جویی برق شدند. درتابستانی که گذشت، نه تنها بابت افزایش نصب کنتورهای جدید بخش خانگی در طول یک سال گذشته که رقمی بالغ بر یک میلیون دستگاه است و پیش‌بینی می‌شد 5 درصد بر مصارف برق بخش خانگی اضافه کند، رشد مصرفی رخ نداد، که مصارف معمول نیز نسبت به سال گذشته 4.5 درصد کاهش یافت.
به عبارت روشن‌تر در تابستان سال 1401 از حدود 31 میلیون مشترک برق خانگی 16 میلیون مشترک نه تنها مصرف برق خود را در زیر الگوی مصرف مدیریت کردند که توانستند میزان مصرفشان را نسبت به سال قبل نیز کاهش دهند.
در این بین اهرم‌های بازدارنده برای کنترل مشترکان پرمصرف نیز فعال بود، این گروه از مشترکان از طریق پیامک بابت مصارف بالای الگوی خود مرتباً اخطار دریافت می‌کردند، در اولویت نصب کنتورهای هوشمند برای قطع برق از راه دور قرار داشتند و در صورت نیاز اعمال قانون می‌شدند.
دریافت مصوبه مجلس برای همراهی و مشارکت رسانه ملی با برنامه‌های وزارت نیرو به منظور اطلاع‌رسانی و فرهنگ‌سازی در بخش مصارف خانگی نیز ظرفیت قابل‌توجهی را برای پیشبرد برنامه‌های مدیریت مصرف به وجود آورد که طی آن، هم مردم از محل صرفه‌جویی و همراهی با برنامه‌های مدیریت مصرف بهره‌مند می‌شدند و هم صداوسیما را از رهگذر مشارکت در فرهنگ‌سازی منتفع می‌کرد. اطلاع‌رسانی و آگاهی بخشی از طریق برنامه‌های پر مخاطب صداوسیما همچون برنامه‌های خانواده، خندوانه، تولید برنامه‌های ویژه مدیریت مصرف برق مانند فاز مثبت، گزارش دهی لحظه‌ای و پررنگ بخش‌های خبری درباره وضعیت شبکه برق کشور و اعلام هشدارهای لازم، حضور پرشمار مسئولان وزارت نیرو و صنعت برق در بخش‌های مختلف برنامه‌های تلویزیونی، پخش رئال موشن‌های آموزشی و اطلاع‌رسانی، زیرنویس‌ها و همچنین استفاده از امکانات خبرگزاری‌ها و دیگر رسانه‌های خبری، فضای مجازی و تبلیغات محیطی گسترده تحت عنوان پویش 5=1 درباره راهکارها و مشوق‌های مدیریت مصرف برق، مشقات تولید برق در کشور، وضعیت اقتصاد و صنعت برق، وضعیت تعرفه‌گذاری و همچنین مقایسه مدیریت مصرف برق در سایر کشورها، سرانجام هدف‌گذاری صرفه‌جویی 10 درصدی مصرف برق خانگی را تا حد بسیاری محقق کرد. هدفی که به گفته وزیر نیرو عدم تحقق آن می‌توانست کل برنامه‌های مدیریت مصرف برق کشور را برای تابستان امسال با چالش مواجه کند.
***
با تمهیدات اتخاذ شده، سرانجام کشور از تنگناهای تأمین برق سال 1401 به سلامت گذر کرد. واقعیت این است که تا فائق آمدن بر چالش‌های صنعت برق، راه درازی در پیش است، راهی که یک ضلع اساسی آن در هر زمان و مکانی توجه جدی آحاد جامعه و تمامی بخش‌ها به امر بهره‌وری حداکثری از انرژی و مدیریت مصرف برق است، امر مهمی که جز با تغییر نگرش عموم جامعه به مقوله برق به عنوان یک کالای ارزشمند اقتصادی و نه یک خدمت ارزان و فراوان و همواره در دسترس محقق نمی‌شود.
